De berichten over de mentale problematiek van jongeren nemen in rap tempo toe, zeker door en na de coronapandemie. Uit onderzoek van de Universiteit Utrecht blijkt dat tussen 2017 en 2021 het percentage meisjes in het voortgezet onderwijs met emotionele problemen is gestegen van 28 naar 43%. Ook onder jongens nemen mentale klachten toe. In 2022 en 2023 is dit nog steeds zo. In sommige woongebieden in Nederland gebruiken tot 12% van de volwassenen anti-depressiva, vooral vrouwen. We lijken hard op weg om de emoties van mensen met sociale problemen te verdoven. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van de GGZ?
Aantrekkelijk alternatief
In Nederland besteden we ca 10% van het overheidsbudget aan de GGZ, terwijl de GGZ steeds meer piept en kraakt. De GGZ kan de zorgvraag niet aan. Er verschijnen steeds opnieuw kritische rapporten over groeiende wachtlijsten, gebrek aan toegang tot de zorg, toenemende dwang van zorg en het toenemend aantal professionals die de zorg verlaten.
De GGZ lijdt aan diagnostische medicalisering. Je kunt pas behandeld worden als je een diagnose hebt, een probleem. Anders bestaat er geen behandelplan dat door de verzekeraar wordt vergoed. Dit kan niet de bedoeling zijn. Het vraagt een radicale paradigmaverschuiving van curatief naar preventief en normaliseren van mentale klachten. Deels hoort dit bij het leven. Daarnaast zijn zelfreflectie en bewustzijnsontwikkeling een aanlokkelijk alternatief, wat een natuurlijk medicijn is in plaats van chemisch.
Interdisciplinaire benadering
Tijdens mijn studie Algemene Sociale Wetenschappen heb ik geleerd complexe sociale vraagstukken interdisciplinair te benaderen. Ik was dan ook blij verrast met de uitkomsten van het onderzoek van prof. Dr Jim van Os, hoogleraar psychiatrie van het UMC Utrecht, die zich inzet voor de verandering van de GGZ. Hij pleit voor autonomie van de patiënt, bewustzijn en een gelijkwaardige relatie tussen behandelaar en client die in cocreatie zoeken naar het versterken van vitaliteit.
Jim e.a. hebben door middel vanuit interdisciplinaire sociale wetenschappen de blinde vlekken onderzocht van de huidige GGZ. Ze benaderen de GGZ als een complex probleem, wat ook wel ‘wicked problem’ wordt genoemd. De GGZ is op dit moment een gesloten systeem. Er is een radicale paradigmashift nodig. Eerst anders kijken en dan pas anders gaan doen. Welke andere zienswijzen bieden de sociale wetenschappen?
Tijdens de Dies Natalis 2022 van de Universiteit Utrecht was Jim van Os de keynote spreker. In zijn Diesrede biedt hij een inspirerende, interdisciplinaire kijk op de geestelijke gezondheidszorg. Ik neem je mee langs zijn verkenning van de sociale wetenschappen en leg hier en daar eigen accenten. De volledige lezing van Jim van Os kun je hier bekijken en hier nalezen.
Geesteswetenschappen, filosofie
Waarom wordt psychisch lijden conceptueel opgehangen aan het brein? De essentie van psychisch lijden is contextueel, in continue wisselwerking met de omgeving. Je moet je voortdurend aanpassen aan de omgeving. Houdt de GGZ voldoende rekening met deze context?
Sociologen
In hoeverre is de samenleving zelf ziekmakend? De combinatie van de coronapandemie en de oorlog in Oekraine, hebben gezorgd voor eenzame en onveilige omstandigheden voor jongeren om hun eigen pad vorm te geven in een individualistische samenleving. De sociale media bieden continu prikkels en illusies van schoonheid en perfectie, wat voortdurend de onvrede over het eigen lijf of leven voedt. Moeten jongeren hiervoor worden behandeld in een toenemend individualistisch welzijnsindustrie die GGZ heet, of moeten we hen helpen om juist weerbaar en activistisch te worden?
Economen
Gezien vraag en aanbod van zorg in de GGZ, zullen er altijd wachtlijsten zijn. We weten dat 20% van de bevolking jaarlijks last heeft van significante psychische klachten en dat de capaciteit van de GGZ 8% is. De vraag zal altijd oneindig veel groter blijven dan het aanbod. Dit vraagt om alternatieven die niet gereguleerd en publiek zijn, waar iedereen altijd laagdrempelig en eventueel anoniem terecht kan.
Metaresearch
Dit nieuwe vakgebied kijkt naar de vraag of het onderzoek wel klopt. De metaresearch is kritisch over diagnostiseren. Elke patiënt is immers zo uniek qua klachten, behandelrespons en beloop, dat het weinig zin heeft om ze te diagnostiseren in classificerende hokjes. Waarom kijken we niet naar de uniciteit als iedereen anders is. Waarom de sterke drang om alles te classificeren? Bovendien toonden zij aan dat alle behandelingen in de GGZ hetzelfde zwakke effect hebben. Alles lijkt zo’n beetje voor alles te werken. De reden dat mensen zich beter voelen door een GGZ behandeling, zit hem in de click tussen de patiënt en de hulpverlener en tussen de patiënt en het type behandelritueel. De werkzame elementen van de ‘evidence based’ GGZ zijn niet de specialistische therapieën of medicamenten, maar de kracht van de relatie en het ritueel waarmee ze worden aangeboden.
Antropologie
Hoe kan het dat psychisch lijden overal ter wereld in verband wordt gebracht met spiritualiteit, terwijl het in de GGZ wordt gereduceerd tot een stoornis in het hoofd? Patiënten gaan te rade bij de sjamaan, healer of spirituele gids, maar kunnen hiervoor niet terecht bij de GGZ. Waarom eigenlijk niet? De Oosterse tradities zijn ook relationele behandelrituelen.
Sociaal geografen
De GGZ zorgconsumptie is sterk gerelateerd aan sociale problematiek. Dan moet het hand in hand gaan met de WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) en het sociaal domein. Waarom wordt er niet veel meer in co-creatie samen gewerkt?
Complexiteitswetenschappen
De GGZ is een lineair systeem waar je doorheen wordt geëscaleerd naar steeds zwaardere behandelingen op basis van steeds strengere verwijscriteria. We weten dat dit niet werkt bij zoiets variabels en complex als psychisch lijden. Wat veel beter werkt is de zorg inrichten als een ecosysteem, een zelforganiserend adaptief systeem van zorg waarbij patiënten zich vrij mogen bewegen tussen alle onderdelen op basis eigen keuzes.
Patiënt engagement
Dit is de wetenschap van de ervaringsdeskundigheid van de patiënten zelf. Volgens de ervaringskennis is psychisch lijden te beschouwen als het begin van een persoonlijk, existentieel leerproces, dat vraagt om een opleiding. Deze opleiding kun je krijgen in een herstelacademie, recovery college, waar les wordt gegeven door ervaringsdeskundigen. Patiënten leren andere patiënten hoe je je zelf letterlijk opnieuw uit kunt vinden op weg naar een zinvol bestaan, zelfs als er sprake is van blijvende beperkingen. Deze herstelacademies zie je overal in Nederland ontstaan buiten de GGZ. Hoe kunnen deze academies co-creëren met de GGZ?
Het ecosysteem rondom mentale gezondheid
De GGZ mag veel meer een ecosysteem worden waarin zowel evidence based Westerse psychologie en psychiatrie gecombineerd wordt met bewustzijnsontwikkeling uit de Oosterse wijsheidstradities en waar mensen elkaar als ervaringsdeskundigen van mens tot mens helpen en bijstaan.
In een aantal regio’s in Nederland vindt op dit moment al een transformatie plaats naar een ecosysteem rondom mentale gezondheid. Veel verschillende experts en ervaringsdeskundigen zijn lid van dit ecosysteem. Hierdoor wordt laagdrempelige, anonieme, publieke zorg geboden met inzet van ervaringskennis en -deskundigheid, zonder verwijzing vooraf. Online communities kunnen de basis vormen voor een nieuwe publieke GGZ, waar ruimte is voor consultatie, verbinding, fora en tools voor zelfmanagement. Hierin kun je online chatten, is de werkwijze flexibel en direct beschikbaar en gaan kennis van de GGZ-specialist hand in hand met bewustzijnsontwikkeling. Met bewustzijnsontwikkeling kijk je via zelfreflectie naar binnen en onderzoek je door welk denken het menselijk lijden wordt veroorzaakt. Dit gaat niet uit van een diagnose of stoornis, maar gaat uit van potentieel door een verruimd bewustzijn in je fysieke, mentale, emotionele of spirituele energiebron en kan zorgen voor onzekerheidsvaardigheid en mentale weerbaarheid. Bewustzijnsontwikkeling als natuurlijk medicijn dus!
Onderzoek naar betekenis en effect van herstelacademies
Eind 2021 zijn Tranzo (Tilburg University) en het Trimbos-instituut in samenwerking met Lister en de Gemeente Utrecht gestart met een vierjarig promotieonderzoek naar ‘de betekenis en het effect van herstelacademies in Nederland’. De resultaten van dit onderzoek worden in 2025 verwacht. Meer weten over het onderzoek? Op deze pagina lees je er meer over.
In het leiderschapsprogramma Power of Presence staat bewustzijnsontwikkeling centraal. We combineren hierbij de inzichten uit de Westerse psychologie met de wijsheid uit het Oosten. Meer weten? Kijk op deze pagina voor meer informatie.
