Ieder mens ontwikkelt een persoonlijkheid met een set van mechanismen om zichzelf te beschermen tegen kwetsbaarheid en afwijzing. Je kunt je identificeren met deze mechanismen, waardoor je je als het ware vereenzelvigt met deze patronen.
Een van deze patronen is perfectionisme. Mensen die perfectionisme herkennen als onderdeel van hun persoonlijkheid, zijn zich niet altijd bewust van de impact die deze eigenschap heeft op zichzelf en op anderen. “Zo ben ik nu eenmaal” of ze gaan er prat op dat ze gericht zijn op een hoge standaard of hoog kwaliteitsniveau. Perfectionisme brengt vaak mooie kwaliteiten met zich mee zoals zelfdiscipline, betrouwbaarheid, toewijding en de innerlijke drive tot continu verbeteren. Plichtsgetrouw, met een sterk besef van goed en fout. Vaak heeft ze dit ook ver gebracht in hun leven. Echter, in de praktijk kost perfectionisme vaak veel energie en gaat met veel spanning gepaard. Hoe kom je er eigenlijk aan en hoe kom je er ook weer vanaf?
Hoe ontstaat perfectionisme
Perfectionisme ontstaat vaak vroeg in de kinderjaren en komt voort uit de mix van aangeboren dna en sociale context: de wijze waarop iemand beloond en gewaardeerd wordt als kind zorgt ervoor dat je aangeboren talent van zorgvuldigheid, precies zijn in je taken zich ontwikkelt naar het persoonlijkheidstype en patroon perfectionisme.
Perfectionisme gaat vaak gepaard met een rationele, idealistische kijk op de wereld: principieel, taakgericht, gecontroleerd en vanuit sterke morele normen van goed en fout. Perfectionisten willen het goede doen, de wereld verbeteren in lijn met hun idealen. Hun verlangen is om goed, eerlijk en integer te zijn en hun basisangst is dan ook om slecht te zijn. Perfectionisten zijn altijd gericht op verbetering. Ze zijn kritisch naar zichzelf en anderen. Rechtvaardigheid in de wereld is vaak een belangrijke drijfveer. Er gaat vaak een verontwaardiging mee gepaard over misstanden in de wereld. Hun levensdoel is vaak om het goede voorbeeld te geven en hun eigen belang te laten wijken voor het algemeen belang. Ze voelen zich vaak aangetrokken tot purpose gedreven organisaties; daar kunnen ze hun hart ophalen, want er is een hoop te verbeteren in de wereld! Ook Gandhi, Hillary Clinton, Al Gore, Meryl Streep en Margaret Thatcher zijn perfectionisten.
De lat steeds hoger
Mensen met perfectionisme dragen een sterke normeerder in zich: hoe het wel en niet hoort. De lat ligt hoog en het is nooit genoeg; de lat wordt steeds weer hoger gelegd. En zodra het einde van de lat in zicht is, wordt de norm verhoogd, waardoor een perfectionist vaak niet eens kan voldoen aan de eigen standaard. Er is vaak een sterke kritische stem (superego of innerlijke criticus) die voortdurend commentaar levert op de eigen bijdrage én die van anderen. Als deze persoon ook leidinggevende is, legt iemand deze lat vaak onbedoeld op aan de mensen waar ze leiding aan geven. Dit heeft impact op de ruimte die anderen kunnen ervaren om te leren of fouten te maken en de mate waarin ze waardering en erkenning ervaren voor hun bijdrage.
De boodschapper van de persoonlijkheid ontwikkelt de overtuiging: “je bent goed of oké als je goed bent en doet wat goed is”. Brenée Brown omschrijft perfectionisme in haar boek De moed van imperfectie als volgt:
Perfectionisme is een schadelijk en verslavend systeem van overtuigingen dat uitgaat van de volgende gedachte: als ik er perfect uitzie, perfect leef en alles perfect doe, kan ik de pijnlijke gevoelens die worden veroorzaakt door schaamte, afkeuring en verwijten voorkomen of tot een minimum beperken.
Zij licht toe dat perfectionisme schadelijk is, omdat het niet bestaat! Het is streven naar een onhaalbaar doel. Het is verslavend, omdat we in ons leven altijd te maken krijgen met schaamte, afkeuring en verwijten. Dit is niet te vermijden!
Waar het bij de persoonlijkheid en perfectionisme in wezen om draait, is goedgekeurd en geaccepteerd te worden door anderen. De meeste perfectionisten werden als kind geprezen om hun prestaties en gedrag. Ze zijn zich er mee gaan identificeren: ik ben wat ik doe en hoe goed ik dat doe.
Verschil gezonde inspanning en perfectionisme
Er zit een groot verschil tussen gezonde inspanning en perfectionisme. Gezonde inspanning is op jezelf gericht: hoe kan ik beter worden? Perfectionisme is gericht op de ander: wat zullen zij ervan vinden? Bij perfectionisme hangt je eigenwaarde als het ware van af van de mate waarin je erin slaagt perfect te zijn. Perfectionisme wordt daarmee een afgescheiden deel van jezelf: je begint bij de ander, je bent afhankelijk van de erkenning van anderen voor je eigen bestaansrecht en welzijn.
Omdat perfectionisme als patroon rupsje nooit genoeg is, is het leven een serieuze zaak en is er niet snel tevredenheid. Sterker nog, het is nooit goed genoeg. Dit mechanisme zorgt ervoor dat de innerlijke criticus, de innerlijke commentaarstem, overuren draait en voortdurend kritiek uit op de manier waarop jij en je omgeving dingen doen. Je kunt je voorstellen dat dit mechanisme tot spanning en stress leidt. De gespannen staat herken je aan kritiek naar anderen en diskwalificatie, afstandelijkheid, starheid, neiging om anderen te controleren, serieusheid en zelftwijfel. En als iemand de valkuilen van dit patroon niet tijdig doorziet, is perfectionisme een populaire reden voor overspannenheid of burnt-out.
Van perfectionisme naar goed-genoegisme
Hoe kom je af van de scherpe kanten van perfectionisme? Bewustzijnsontwikkeling is de sleutel! Bewustzijn van perfectionisme helpt het lichaamsbewustzijn vergroten, waardoor je kan ervaren hoeveel spanning je opbouwt in je lichaam met het voortdurend streven naar perfectionisme. Met meer lichaamsbewustzijn op de gespannen staat van het lichaam komt er ruimte voor ontspanning. Gezonde inspanning herken je als er meer balans is tussen inspanning en ontspanning, er relativeringsvermogen ontstaat en idealisme gepaard gaat met realisme.
Omdat perfectionisme leidt tot veel zelfverwijten en oordeel, is het belangrijk dat iemand met perfectionisme zijn of haar hart als hulpbron gaat herkennen: de bron van zelfliefde, mildheid en zelfcompassie. De interne normeerder in de perfectionist is altijd aan het vergelijken. Deze normeerder is vaak streng en serieus. Zelfcompassie helpt je om je neiging om je te vergelijken met anderen, los te laten. Het hart spreekt een andere taal en kan strenge normen die vast zitten meer omzetten naar waarden die vloeibaar zijn.
Als imperfectie er mag zijn
Als je de verkramping van perfectionisme als patroon van de persoonlijkheid doorziet, kan er ontspanning optreden en meer contact komen met iemands bezieling. Als er meer ontspanning ontstaat, ontstaat er ook meer plezier en kan moeten omgezet worden in willen vanuit intrinsieke motivatie. De dualiteit van perfectionisme en imperfectie mag doorzien worden: perfectionisme wil imperfectie vermijden. Als je deze dualiteit los laat, kan er ontspanning komen: pas als imperfectie er mag zijn, kan de kramp van perfectionisme ontspannen. Er kan dan een beweging ontstaan van oordelen naar opmerken en waarnemen van de realiteit. De weg naar aanvaarding van zichzelf en de imperfecties in de wereld opent zich. Pas als je accepteert wat er is in het hier en nu, geef je weerstand en verzet op en kan oordelen en overtuigen plaatsmaken voor inspireren van binnenuit omdat je aanvoelt welke actie wanneer bijdraagt. Dan maakt perfectionisme plaats voor goed-genoegisme!
Tijdens het leiderschapsprogramma Power of Presence staan we stil bij patronen van de persoonlijkheid en de wijze waarop je deze kunt transformeren naar de meer ontspannen staat. Kijk voor meer informatie bij het programma.
