Boem! … En dan is mijn agenda plotseling leeg. Eerst voor een paar weken helemaal geen afspraken, coachgesprekken en trainingen meer. In het begin lijkt het een beetje een mini-vakantie, maar snel erna volgen er meerdere afzeggingen en heb ik plotseling voor een paar maanden geen werk.
Al spoedig dringt het besef door van de consequenties: geen werk, geen inkomen. Gedachten schieten door mijn hoofd. Wat betekent dit voor mijn gezin, mijn net opgeleverde woning, mijn kinderen en de toekomst? Kan ik nog wel verhuizen en mijn huis afmaken? Iedere dag zie ik de beelden op tv en hoor ik op de radio hoe het virus wereldwijd om zich heen grijpt en hoe mensen sterven en hoe het welzijn van andere mensen wordt bedreigd.
Eigen belang
Een gevoel van schaamte maakt zich meester over mij. De volgende gedachte komt op: “Hoe kan het dat ik mij zorgen maak over mijn inkomen, de toekomst en mijn nieuwe woning terwijl er op andere plekken vele malen ergere dingen gebeuren? Dat is toch niet normaal? Ik ben gewoon egoïstisch, hebzuchtig en alleen maar met mijn eigen belang bezig”, hoor ik mijn innerlijke criticaster in mijn hoofd zeggen. Gelukkig ben ik mij de afgelopen jaren wat meer bewust van deze ‘normerende’ innerlijke stem die in verbinding staat met gevoelens en emoties. Een stem die vaak gepaard gaat met een gevoel van zelfafwijzing, niet goed genoeg zijn en te kort schieten. Wie of wat is deze ‘normerende instantie’ in mijzelf die mij vertelt wat ik moet of wat ik niet mag. Wat is het effect van deze stem op mijn gedrag en gevoel en hoe is deze stem in mij terecht gekomen? En is deze er altijd geweest of alleen de afgelopen jaren?
Superego
In de westerse psychologie (Freud) is deze innerlijke stem beter bekend onder de naam superego. Maar wat is superego? Superego laat zich het best omschrijven als de normerende instantie die de norm (!) aangeeft in jezelf en die op ieder moment kan opduiken. Ook wel bekend als het geweten, de criticaster, innerlijke criticus en moreel kompas. Vaak openbaart het superego zich via een gedachte, een gevoel van hoe het hoort te zijn, hoe het moet, hoe jij zou moeten zijn en hoe jij je moet gedragen. Zelfs nog een stapje verder, hoe jij je zou moeten voelen en wat je wel of niet mag denken of voelen. Kortom: het superego is een weergave van een perfectie die zich het best laat omschrijven als Superwoman of Superman. Het gaat om een ideaalbeeld van jezelf en hiermee vaak ook impliciet van de ander.
Functie en andere effecten van superego
Heeft superego ook een functie? Jazeker. Je hebt superego nodig om te kunnen overleven in een groep van medemensen. Door superego hou je rekening met de ander (schuld, schaamte en geweten), pas je je aan de sociale norm van cultuur en samenleving aan. Maar ook de zorgen voor anderen (empathie) en het ontwikkelen van een ideaalbeeld (hoe zou ik willen zijn) zijn functies van superego. Zo ondersteunt het superego je bijvoorbeeld concreet als je een impuls krijgt om iets te stelen en dit dan toch niet te doen omdat dit tegen de norm is. Of als je in je boosheid iemand een klap wilt geven, maar dit niet doet omdat je weet dat dit niet hoort.
Het superego creëert ook andere effecten. Het veroordeelt alles wat niet volgens de norm is en wijst dit af, zowel naar de ander als ook in jezelf. Dit gaat vaak gepaard met gedachten en gevoelens van afwijzing, tekortschieten en jezelf klein voelen. Dat zijngeen gedachten en gevoelens waar wij als mens een ‘plus’ aan toekennen en die we graag willen ervaren. Ook de ander reageert vaak op de gevoelde afwijzing en het waardeoordeel.
Het superego zorgt er ook voor dat we binnen de ‘kaders’ blijven die eerder zijn aangereikt. Ons gedrag en denken is geconditioneerd door superego. Als je bijvoorbeeld van jongs af aan hebt geleerd om vooral voor anderen te zorgen en jezelf weg te cijferen (als norm of overtuiging), dan kan dit op latere leeftijd leiden tot het verwaarlozen van jezelf, leeglopen en/of een burn-out. Het evenwicht tussen geven aan de ander en nemen wat goed voor jezelf, is dan verstoord.
Mooi is altijd om te zien wat de impact is van superego op mensen als je aan mensen vraagt wat ze allemaal moeten. Het antwoord is heel vaak ferm en krachtig: ‘ik moet helemaal niets’! Je voelt in die reactie de frustratie van vroeger doorklinken in het hier en nu.
Externe stem is innerlijke norm geworden
Nu is het ook nog zo dat superego wel één innerlijke stem is, maar deze is in jou ontstaan door de verschillende ‘stemmen’, opvattingen, normen en waarden van je ouders of andere mensen die een belangrijke rol hebben vervuld in jouw opvoeding. De externe stemmen zijn als het ware geïnternaliseerd en zijn jouw innerlijke norm geworden. Zonder dat jij je ooit hebt afgevraagd of deze norm voor jou wel klopt en of je het er mee eens bent. Je innerlijke norm is je met de paplepel ingegoten. En zolang je je hier niet bewust van bent dan woon je volgens de boeddhistische leer nog in het huis van je ouders!
Vrede sluiten met superego
Bewust worden van de aanwezigheid van superego is de eerste stap in ont-wikkeling (uit de wikkels halen) van superego. Niet door ertegen te vechten of een oordeel over superego te hebben, want dan zitten we opnieuw vast in het rad van superego. Dan wijzen we immers superego weer af door het creëren van een nieuwe normerende instantie. Het door-zien van superego door je er niet mee te identificeren, creëert een bewustzijnsruimte waardoor je niet meer gevangen raakt in de structuren ervan. Kijken naar, herkennen, erkennen en aanvaarden zorgt ervoor dat de structuur van superego oplost, minder vat op je krijgt en dat je niet meer terecht komt in dit patroon van zelfafwijzing.
Als je je minder identificeert met superego geeft dat vaak een gevoel van bevrijding, een enorm gevoel van vrijheid en waardigheid. Je kunt en mag jezelf zijn, met alles wat erlangs komt. Een diepe innerlijke rust en ontspanning is het gevolg. Vanuit deze rust en ruimte kun je vervolgens kijken wat er voor jou op dit moment goed is zonder dat je geleid wordt door (of lijdt aan) superego.
Trage vragen:
- Welke innerlijke stemmen van superego herken jij bij jezelf?
- Van wie is deze stem eigenlijk (vader, moeder, andere belangrijke opvoeders?)
- Wat is het effect van superego op jouw gedrag?
- Wat is het effect van jouw superego op andere mensen?
In het leiderschapsprogramma Power of Presence werken wij actief met superego waardoor mensen de ruimte en rust gaan ervaren als superego niet steeds aan het stuur zit.
