In het boek Citizens (2023) roept Jon Alexander om het paradigma van Consument achter ons te laten en ons te gaan gedragen vanuit het paradigma Burgerschap. Hij beschrijft de geschiedenis in verschillende paradigma’s (de manier waarop we de werkelijkheid ervaren): het perspectief van ‘Onderdaan’, ‘Consument’ en ‘Burger’ zorgt dat we anders bewust zijn, hierdoor anders kijken en doen.
Verhaal van de Onderdanen (Subject story)
Het verhaal van de Onderdanen stamt uit de periode vanaf de 16e eeuw tot de tweede wereldoorlog. Tot de industriële revolutie lag de macht bij de aristocratie die de boeren, arbeiders en burgers vertelden wat ze moesten doen. Luisteren, volgen, gehoorzamen, aanpassen, doen wat je wordt opgedragen. In ruil daarvoor werd je beschermd door de koning, de baas of vader, want hij wist het beste wat goed voor jou was. Geen vragen stellen, geen rechten, gewoon gehoorzamen. Regeringen en organisaties die werkten volgens het verhaal van de Onderdanen, waren hiërarchisch en paternalistisch, met een kleine superieure elite aan de top van de piramide. Vanuit de drijfveren uit Spiral Dynamics wordt dit ook wel het ‘rode paradigma’ genoemd.
Verhaal van de Consument (Consumer story)
Sinds de tweede wereldoorlog met het hoogtepunt op het eind van de 19e eeuw, is het verhaal van de Consument opgekomen. Het tijdperk waarin iedereen een TV, wasmachine en computer kreeg en waarin het welvaartsniveau in een rap tempo steeg. Het nieuwe verhaal was om veel te kopen en consumeren. Handel en consumptie zouden immers tot vrede leiden, zo was het idee. Alle organisaties bestaan om in onze behoeften te voorzien. Organisaties concurreren met elkaar om ons te bedienen met hun diensten en onze status te bevestigen.
Het verhaal van de Consument is erop gericht dat iedereen gaat voor eigen belang; dat is de goede manier. We zijn individuen en onafhankelijk van anderen. Het ‘ik’ gaat niet verder dan de eigen directe familie. Het mensbeeld is gebaseerd op dat de menselijke natuur lui, hebzuchtig en zelfzuchtig is en dat we dit kunnen overstijgen door hard te werken. Het is onze taak om geld te verdienen, dit uit te geven en met elkaar te concurreren op de maatschappelijke ladder. De keuzes die we maken, representeren onze macht en maakt ons tot wie we zijn. We zijn trots als we onafhankelijk zijn en vrij. We zijn de creators van ons eigen lot. Volgens de drijfveren van Spiral Dynamics handelen we hierbij vanuit het ‘oranje paradigma’.
Eigen belang centraal
Dit paradigma is zo vanzelfsprekend geworden als de zuurstof die we inademen en is momenteel onderdeel van vrijwel al onze instituten, gedrag en cultuur. De Wereldbank, het IMF en de EU met indicatoren als het Consumentenvertrouwen en het BNP zijn hier voorbeelden van. Je kunt je identiteit laten zien door bepaalde producten te kopen, dragen en gebruiken. In dit verhaal van de Consument hebben mensen ook recht op kwaliteit, service en veel keuzemogelijkheden door concurrentie.
Het verhaal van de Consument zet het eigen belang centraal en is de norm geworden waarmee we onze rollen als ouders, studenten, medewerker, aandeelhouder e.d. vervullen. Het verhaal van de Consument gijzelt ook al decennia het verhaal over duurzaamheid. Als je maar ‘groene’ producten koopt, draag je bij aan duurzaamheid. Met deze ‘greenwashing’ gaan we bijna geloven dat we de wereld kunnen redden zolang we maar verantwoorde producten kopen.
Dit paradigma is niet houdbaar en duurzaam. Het verhaal bestaat eruit dat onze identiteit en status afhankelijk zijn van verdere consumptie. Het was bedoeld om ons vrijheid en macht te geven, maar we zitten erin gevangen. We hebben nu een ecologische ramp en een epidemie van eenzaamheid en mentale ziektes, mede omdat het consumentenverhaal ons vertelt dat we er alleen voor staan. Dit vraagt een systeemverandering en het vervangen van bestaande systemen zoals aandeelhouderskapitalisme. Deze tijd van policrisis is onvermijdelijk en vraagt hoognodig om een nieuw perspectief en systeemdoorbraken.
Het verhaal van de Burger – Citizens story
Het verhaal van de Consument kan vervangen worden door het verhaal van de Burger, net als het verhaal van de Onderdaan is vervangen door de Consument. In het verhaal van de Burger ben je deelnemer. Je doet mee aan het collectief oplossen van problemen. Je gebruikt je potentieel en creativiteit en dient het collectieve belang. Het vraagt omgaan met onzekerheid in plaats van met valse zekerheden. Het vraagt inzet van iedereen, niet alleen van overheden of leiders van bedrijven. Het vraagt om sociale acupunctuur, waarbij de samenleving steeds een zetje krijgt in de gezonde beweging die goed is voor het collectieve belang. Vanuit de drijfveren van Spiral Dynamics is dit het ‘holistische’ paradigma.
Het verhaal van de Burger vraagt om Purpose, Platform en Prototype:
- Purpose: wat is de bijdrage van de organisatie aan de wereld?
- Platform: welke kansen creëert de organisatie om deel te nemen in dat werk en hoe maakt de organisatie betrokkenheid mogelijk en aantrekkelijk?
- Prototype: wat is het startpunt en de eerste stap voorwaarts; hoe zorgt de organisatie dat de energie naar een nieuwe manier van werken toegroeit?
Wat kunnen we hiermee?
Het doel in Citizens is om een nieuwe manier te creëren om onszelf en de intens uitdagende tijd waarin we leven te begrijpen en een nieuw perspectief te bieden. Jon Alexander beoogt om in deze uitdagende tijd de mogelijkheden te zien, niet alleen de dreiging. Als we elkaar zien als de Burgers die we zijn, gaan we anders zijn, denken, doen en laten.
Tegenwoordig leven we vanuit het consumentenverhaal, een fundamenteel verhaal over de mens als inherent egoïstisch en competitief. Dit verhaal heeft niet alleen het individuele gedrag gevormd, maar ook het ontwerp van organisaties, de economische theorie, de rol van de overheid, de moraal – de hele cultuur en samenleving. Dit is niet zo onvermijdelijk en onontkoombaar als het lijkt, want verhalen veranderen wel degelijk. Het verhaal van de Consument bestaat minder dan een eeuw. Voordien leefden we in het verhaal van de Onderdanen dat eeuwen duurde, waarbij de meerderheid van ons als volgzaam en afhankelijk werd beschouwd, met slechts een enkeling die in staat was om te beslissen en leiding te geven.
Samen een toekomst opbouwen
Het verhaal van de Consument is over haar houdbaarheidsdatum heen. Tegelijkertijd krijgt een nieuw verhaal – het verhaal van de Burger – vorm over de hele wereld en in elk aspect van de samenleving. In het verhaal van de Burger zien we onszelf als de creatieve, capabele, zorgzame wezens die we zijn. Dit verhaal zal ook de manier waarop we politiek beoefenen, opnieuw vormgeven. Het zal onze gemeenschappen nieuw leven inblazen. Dit verhaal zal de manier transformeren waarop organisaties in verschillende sectoren gestructureerd zijn en de manier waarop ze aan alle kanten samenwerken – met werknemers, klanten, leveranciers, gemeenschappen. Wanneer onze organisaties instellingen mensen als Burgers zien in plaats van als Consumenten en ons als zodanig behandelen, verandert alles.
Door het verhaal van de Burger te omarmen, uit te voeren en te versterken, zijn we in staat om samen de uitdagingen van economische onzekerheid, klimaatcrisis, bedreigingen voor de volksgezondheid en politieke polarisatie het hoofd te bieden. Wij zullen samen een toekomst kunnen opbouwen.
Aldus Jon Alexander
De verschillen tussen de drie paradigma’s Subject, Consumer en Citizens vat Jon Alexander als volgt samen:
Trage vragen:
- Welk onderliggend verhaal kenmerkt jouw organisatie?
- Vanuit welk perspectief kijk jij naar de wereld?
- Wat gebeurt er als je het perspectief van de Burger aanneemt met je kijk op de wereld? Welk potentieel zie jij hierbij voor jezelf? En voor anderen?
