Bij veel organisaties waar ik momenteel teams begeleid, wordt hard gewerkt aan een digitale transformatie wat vaak impliciet hand in hand gaat met een transformatie naar een wendbare of lerende organisatie. Bij dergelijke transformaties ben ik steeds betrokken bij de menskant, de team- en leiderschapsontwikkeling die deze organisatieontwikkeling vraagt. Het valt mij op dat er vaak veel aandacht is voor de planning en realisatie van de technologische vernieuwing en dat er minder tijd en aandacht is voor de ontwikkeling die dit vraagt van mensen en nieuwe werkwijze en organiseervormen.
Een digitale transformatie vraagt namelijk ook om een verschuiving die mensen mogen maken in hun denken, gedrag en vaardigheden. Het woord transformatie wordt makkelijk gebruikt, maar in de praktijk zijn organisaties primair gericht op verandering of verbetering. In een andere blog ben ik uitgebreid ingegaan op het verschil tussen veranderen en transformeren. In deze blog zoom ik in op het belang om bij transformatie 360º aandacht te hebben voor zowel de bovenstroom als onderstroom. In onze communicatie maken we makkelijk onderscheid tussen inhoud en proces, zonder ons te realiseren hoe divers inhoud en proces is en dat aandacht voor inhoud en proces een beroep doet op andere intelligenties: hoofd, hart en buikintelligentie. Aandacht voor inhoud of bovenstroom en proces of onderstroom doet een beroep op alle intelligenties. In de praktijk ligt het accent vooral op de bovenstroom en onze hoofdintelligentie met rationele en analytische kwaliteiten, wat een echte transformatie belemmert.
Verschil bovenstroom en onderstroom
Het verschil tussen bovenstroom en onderstroom laat zich makkelijk visualiseren door een veel gebruikte ijsberg, waarbij de bovenstroom boven water is, en de onderstroom onder water.
De bovenstroom gaat over datgene wat gezegd wordt, wat zichtbaar en tastbaar is: verbale communicatie, gedrag, formele structuur, werkwijze, systemen. De bovenstroom kun je zien en horen. Ook het denken, de ratio met feiten en analyses, kun je rekenen tot de bovenstroom. In de praktijk is veel aandacht gericht op de bovenstroom: op de taak, de inhoud, de doelstellingen en resultaten die gerealiseerd moeten worden.
De onderstroom gaat over het proces. Binnen het proces vallen veel aspecten. Denk hierbij aan rolhelderheid en het psychologisch contract: de verwachtingen en impliciete afspraken die we hebben over de onderlinge relatie. De onderstroom gaat over de innerlijke verbindingen die je hebt met je werk, je collega’s en de organisatie. De onderstroom wordt gevormd door de verborgen, onderlinge verbindingen in een organisatie, team of project. De informatie uit de onderstroom komt voort uit hoe we onderling verbonden zijn. Het gaat over relaties, emoties, gevoelens en over cultuur en informele structuur.
De onderstroom is onzichtbaar. De onderstroom gaat over datgene wat niet gezegd wordt, over non-verbale communicatie en over wat niet tastbaar is. De onderstroom kun je vooral voelen. Je lichaam met haar fysieke sensaties, is hierbij je hulpmiddel om de onderstroom te kunnen registeren. Dat vraagt erom dat je aandacht in het hier en nu is, want je lichaam reageert op het hier en nu.
Energie
Elk individu is hierbij onderdeel van een groter geheel. In dit grotere geheel gaat het ook over de energie van het systeem of het veld. Deze systemische energie geeft informatie over ordening, plek in organisatie en de balans tussen geven en nemen waar ook de historische context een belangrijke rol speelt. Waar je voelt dat je bij hoort, waar je onderdeel van bent; als de balans tussen geven en nemen oké is, voel je je gewaardeerd, wat energie geeft.
Via informele contacten en lichaamsbewustzijn krijg je informatie uit de onderstroom. Het vele thuiswerken kan dit belemmeren. Dit wordt ook bevestigd door teams die bij mij aangeven op dit moment het persoonlijk contact zo ontzettend te missen.
Hoe kun je werken met de onderstroom?
Omdat fysiek gewaarzijn en voelen je instrument is voor het aanvoelen van en omgaan met de onderstroom, is emotionele intelligentie nodig. Emotioneel zelfbewustzijn is hierbij de sleutel: registreren wat er in je lichaam gebeurt en deze informatie herkennen als informatie.
Hierbij geef ik twee manieren waarmee je kunt werken met de onderstroom:
- Zet je lichaam aan
- Just sitting
Zet je lichaam aan
Informatie uit de onderstroom komt in de vorm van fysieke reacties. Bijvoorbeeld in de vorm van een onderbuikgevoel, hartkloppingen bij een nieuw idee of een hoge adem als je iets zeggen wilt. Als je lichaam aanstaat, kun je waarnemen wat er met jou gebeurt tijdens een overleg. Wat is de informatie die gevoelens tijdens het overleg jou geven? Waar reageer je op via hartkloppingen als signaal? Vaak is dat bijzonder relevante informatie die we helaas nauwelijks gebruiken omdat dit in de bovenstroom irrelevant is. De hartkloppingen vertellen je misschien wel dat het heel spannend is wat er staat te gebeuren. Je zou hardop kunnen benoemen dat het spannend is of de anderen vragen waar het spannend is. Als die hartkloppingen informatie uit het veld bevatten en je geeft het betekenis of geeft er uiting aan, dan verdwijnen de hartkloppingen als signaal. De spanning in je lichaam kan gereguleerd worden, waardoor de spanning ontladen wordt.
Just sitting
Een voorwaarde om contact te hebben met je lichaam, is met je aandacht in het hier en nu te zijn, ontspannen te zijn en je aandacht bewust te richten op je lichaam. Dus niet op je hoofd wat boordevol meningen, planningen en kennis zit.
Wat kan helpen om ontspannen in het hier en nu te zijn, is uitzoomen. Op een afstand kijken naar de situatie, naar de teamdynamiek en naar jezelf. Door op een afstand te kijken, wordt het makkelijker om met 360º aandacht aanwezig te zijn: met aandacht voor de bovenstroom én onderstroom tegelijk waar voelen je instrument is. ‘Just sitting’ helpt hierbij. Bewust gaan zitten en jezelf als het ware resetten door met je aandacht volledig in het hier en nu en bij je lichaam te zijn. Just sitting kun je combineren met een korte bodyscan waarbij je met je aandacht als het ware door je lichaam reist. Dit zorgt er bovendien voor dat je met je aandacht naar de onderkant van je lichaam kunt gaan: naar je voeten op de vloer en je billen op de stoel. Als je aandacht aan de onderkant is, neemt je lichaamsbewustzijn toe. Naarmate je meer in beslag wordt genomen door je denken, zit je met je aandacht aan de bovenkant en neemt je lichaamsbewustzijn af.
Registreer tijdens deze bodyscan hoe het met je gaat: hoe je op je stoel zit, of je het warm hebt of juist koud, voelen hoe je hart klopt of luister naar je ademhaling. Is deze hoog of laag, snel of langzaam? Alle vormen waarin je voelt hoe het met je lichaam gaat, zijn geschikt.
Transformatieleiderschap
Een transformatie kan niet plaatsvinden zonder voortdurende aandacht te besteden aan de onderstroom. Transformatie gaat over mindset, gedrag en vaardigheden en gaat hiermee door mensen heen. Het gaat dus niet over systemen of dingen die je kunt veranderen. Transformatieleiderschap vraagt om aandacht voor de bovenstroom en onderstroom. Omdat mensen organismen zijn en geen machines, kunnen we niks fixen of forceren. We zullen het ecosysteem voortdurend moeten voeden zodat vitaliteit en gezonde groei mogelijk is. Dat vraagt andere rollen en focus van leidinggevende dan bijv. een nieuw ICT systeem implementeren.
Het ultieme doel van een digitale transformatie is het worden van een wendbare, lerende organisatie die flexibel genoeg is om continue verandering te absorberen en zelf aan het stuur van de transformatie zit. Daarom zit de sleutel niet in de adoptie van nieuwe technologieën of systemen maar in de creatie van een lerende organisatie die een bijdrage levert aan een ecosysteem buiten de organisatie. De centrale vraag bij een digitale transformatie is: hoe kunnen we het tempo waarin we leren, drastisch verhogen. Dat kan alleen met het voortdurend voeden van een veilig, gezond ecosysteem waar een netwerk van verbindingen ontstaat die allemaal verantwoordelijkheid nemen voor het realiseren van klantwaarde via digitale transformatie.
Trage vragen:
- Hoeveel aandacht besteed jij aan de onderstroom?
- Hoe vaardig ben jij in het managen van de onderstroom?
- Hoe is jouw balans tussen inhoud en proces in communicatie?
In ons leiderschapsprogramma Power of Presence staat transformatie naar wendbaar leiderschap centraal. Meer weten? Kijk bij het programma voor meer informatie.
