Vaak wordt tijdens teamsessies of werkoverleg gezegd “het is hier niet veilig” of “het is hier niet te vertrouwen”. Dit wordt dan soms door sommige teamleden beaamd of door non-verbaal gedrag ondersteund door instemmend te knikken. Vervolgens wordt er dan vaak naar de leidinggevende gekeken met een blik in de ogen van: wil jij dit even oplossen?
Veel leidinggevenden voelen zich vanuit hun eigen verantwoordelijkheidsgevoel geroepen om hier iets aan te gaan doen. Immers, je wilt toch niet leidinggevende zijn van een team waar het onveilig is en niet te vertrouwen? Vaak mondt dit uit in ongemakkelijke teamgesprekken waarin mensen elkaar scherpe vragen stellen (“hoezo is het hier niet veilig?”). Of in discussies waar men elkaar probeert te overtuigen (welles/nietes). Of een leidinggevende wil ten koste van alles aantonen dat het niet waar is. Dit gaat vaak gepaard met oplopende spanning, irritaties, ongemakkelijke gevoelens die vervolgens een bevestiging zijn voor de mensen die het hebben benoemd en voor anderen die er ook ineens in beginnen te geloven. En daar zit je dan als leidinggevende!
Veiligheid en vertrouwen twee begrippen met vergelijkbare betekenis
Uit mijn eigen ervaring weet ik ondertussen dat deze twee begrippen veelvuldig (door elkaar) gebruikt worden tijdens werkoverleg of andere meetings. Vertrouwen en veiligheid worden vaak gememoreerd als hét fundament voor teamwork. Uitspraken zoals “vertrouwen komt te voet en gaat te paard” of “vertrouwen is iets eenmaligs; het kan maar één keer worden geschaad” geven richting aan de onderliggende basisovertuigingen en gevoeligheid.
Bij veiligheid gaat het vaak niet over de fysieke veiligheid maar om psychologische of sociale veiligheid: het gevoel dat dingen niet gezegd kunnen of mogen worden, of dat mensen zich aangevallen voelen als ze hun mond open doen of juist niets zeggen. “Je kunt hier maar beter je mond houden” wordt dan het motto. Ik hoor vaak dat mensen bang zijn dat ze worden afgerekend (in hun beoordeling) en het hierdoor niet veilig vinden. Andere mensen vervangen het woord veiligheid door “de ander is niet te vertrouwen”. Veiligheid en vertrouwen worden dus regelmatig door elkaar gebruikt met een vergelijkbare betekenis.
Vertrouwen fundament voor effectief teamwork
Patrick Lencioni beschrijft in zijn boek De 5 frustraties van teamwork dat vertrouwen de eerste fundamentele laag die noodzakelijk is voor teamwork. Niemand in een team zal dan ook ontkennen dat dit een belangrijke randvoorwaarde is om als team goed te kunnen functioneren. Iedereen wil vertrouwen en veiligheid in het team, maar hoe komt het dan dat mensen vaak roepen dat het er niet is? Een aantal verdiepende reflectievragen dienen zich aan:
- Wat bedoelen we nu echt met vertrouwen?
- Bestaat er een relatie tussen vertrouwen in de ander en zelfvertrouwen?
- Welke impact hebben mijn eerdere ervaringen met vertrouwen in relatie tot hoe ik vertrouwen NU ervaar?
- Maar wat is veiligheid of vertrouwen in een teamsetting precies en kunnen we hier wel uitspraken over doen?
Vertrouwen en veiligheid is persoonlijk en dus subjectief!
Vertrouwen en veiligheid zijn grote woorden waar veel onder verstaan kan worden. Als ik in teams doorvraag op wat zij nu precies bedoelen met vertrouwen en welk gedrag van de ander ervoor zorgt dat het vertrouwen toe- of afneemt, hoor ik vaak hele uiteenlopende antwoorden. Bij de een gaat het om ‘afspraak is afspraak’ en bij de ander gaat het er om of je ook belangstelling hebt voor de persoon. Ik hoor ook vaak dat mensen ’toetsen’; vertel jij bij het koffiezetapparaat hetzelfde als in de groep, of tegen andere collega’s en vertel jij aan je leidinggevende iets anders dan dat je mij vertelt? Wat ook vaak wordt genoemd is praat/roddel jij met mij over andere personen als ze er niet bij zijn (want dan doe je dit vast ook over mij). Ook de manier van feedback geven of iets bespreken scoort hoog op de ladder van factoren die een rol spelen bij vertrouwen: geef jij mij feedback in het bijzijn van anderen of doe je dit onder vier ogen? Communicatie is ook een belangrijke maatstaf: komen de woorden overeen met het non-verbale gedrag? Ook noemen sommige mensen dat de mate van deskundigheid van iemand bijdraagt aan de mate van vertrouwen. Kortom: per persoon zijn er uiteenlopende criteria en maatstaven op basis waarvan mensen een uitspraak doen over vertrouwen en of veiligheid.
Zegt dit nu iets over de mate van vertrouwen en veiligheid in een team? Nee dus.
Vergelijk het met de temperatuur die in een ruimte aanwezig is: sommige mensen vinden het warm en anderen vinden het koud. Het zegt niets over de temperatuur op zich; het gaat om de individuele beleving die gekoppeld wordt aan de temperatuur. Dit komt overeen met wat binnen teams gebeurt ten aanzien van de beleving rondom veiligheid en vertrouwen. Voor de een is het veilig en vertrouwd en voor de ander is hetzelfde team onveilig en wordt totaal geen vertrouwen ervaren. Het gaat hier dus om de individuele beleving. Over dé veiligheid en hét vertrouwen valt dus niets te zeggen. Vertrouwen gaat dus over de interne, vaak onbewuste criteria die per persoon in het verleden zijn aangelegd op basis van eerdere ervaringen. Deze eerdere ervaringen worden in het hier en nu als een sjabloon over andere mensen of situaties heen gelegd. Het verleden wordt in het nu geprojecteerd en het is meer een reflectie van eerder opgedane individuele ervaringen.
Buiten is een spiegel van binnen!
“Ik ervaar geen vertrouwen” of “ik voel mij in dit team niet veilig” geven meer de individuele essentie weer. Deze laatste uitspraken beschouwen veiligheid en vertrouwen niet als een buiten de persoon staand onderwerp, maar geven aan dat er een relatie bestaat tussen veiligheid/vertrouwen en de persoon zelf. Hiermee hebben we de eerste belangrijke stap bereikt op het terrein van bewustzijn.
Vertrouwen in de ander of zelf-vertrouwen?
Is er een relatie te ontdekken tussen vertrouwen in de ander en de mate van zelfvertrouwen? Stel je voor dat je heel veel zelfvertrouwen hebt: je kunt in iedere situatie makkelijk je autonomie leven en hierdoor dicht bij jezelf blijven. Speelt het onderwerp vertrouwen in de ander dan nog een rol?
Vaak zie je dat mensen met wat minder zelfvertrouwen de behoefte hebben om alles wat zich buiten (en binnen) zichzelf afspeelt onder controle te willen houden. Dit om te voorkomen dat zij in een situatie terecht komen waarin ze niet weten hoe hier mee om te gaan. Controle wordt dan “de vervanger” van zelfvertrouwen. En als je in de basis beschikt over wat minder zelfvertrouwen? Wat zijn hiervan de effecten op het vertrouwen dat je in andere mensen of situaties hebt? Vertrouwen gaat dus nooit over de ander. Het vertelt slechts iets over de mate waarin de ander voldoet aan jouw innerlijke criteria. Wellicht is het dan niet meer zo netjes uitgedrukt als je zegt dat de ander niet te vertrouwen is, aangezien je het thema vertrouwen buiten jezelf plaatst.
Kortom
Als je als leidinggevende wilt werken aan veiligheid en vertrouwen, is zelfbewustzijn ten aanzien van beide begrippen een vereiste. Hoe speelt veiligheid en vertrouwen in mij en hoe verhoud ik mij ten opzichte van deze onderwerpen? Pas na het door-zien en door-leven van je eigen patronen kun je de ander op deze onderwerpen begeleiden.
Veiligheid en Vertrouwen staan dus niet los en buiten mij, maar vertelt alles over mij!
